دون ژوان در جهنم

دون ژوان اعيان زاده اي بوده است از مردم قرون وسطي، شايد. شايد هم تنها تصوري و مثالي بوده است از تجسم شور حيات و حس جسم، زائيده ي ذهن مشترک مردم در زمينه ي يک تمدن مسيحي، مانند دکتر فاوستوس، که او هم يا دانشمندي بوده است از مردم همان قرون وسطي، يا تنها تصوري و مثالي از تجسم تفکر در حيات – و او هم در زمينه ي يک تمدن مسيحي. براي همين هرگاه يادي از هر يک از اين دو مي رفته است با يادي از شيطان و وابستگي به دنياي دوزخي همراه بوده است، چون آن مذهب و آن تمدن توقع ايمان بي گفتگو و بي پرسش را مي داشت، و هر پرسش يا هر بستگي به جسم و انديشه را ضديتي به مذهب و به ايمان تلقي مي کرد و از آن معني بستگي به نيروهاي ضد مذهب، به شيطان را مي گرفت. و اين روال رايج هرجور خشک انديش است، در هر زمان و به هر رنگ بي فکري.