درآمدی انتقادی بر تاریخ عكاسی ایران

ما که از اکنونِ تاریخیِ خود به تصاویر یادبودی دوران گذشته می‌نگریم- منظورم بیشتر دورن قاجار و پهلوی است- تلی از تصاویر متفرقی را می‌بینیم که هر یک ساز خود را می‌زند؛ ولی در یک هارمونی خودساخته و خود تنظیم‌گر که خاص تاریخ این سرزمین در ابعاد وجودیش است؛ به عبارتی، در حین مشاهده‌ی تفاوت‌های آشکار محتوایی این تصاویر، که البته در گذر زمان بدیهی به نظر می‌رسد؛ نشان از خط اشتراکی می‌توان یافت که این قطعه‌های گسسته در زمان و مکان را به هم پیوند داده است و یا با هم در یک دستگاه همساز کرده است. این دستگاه، سیاست، مفهوم و شئونات امر سیاسی است که همه چیز را درون خود می‌بلعد، هضم و به زباله‌دان تاریخ دفع می‌کند. این پسماند، به شکل عکس‌، ماده‌ی خام یک تحقیق تاریخی است که باید لایه لایه اجزای آن را از هم شکافت و مورد واکاوی و بازخوانی انتقادی قرار داد. در این نوشتار نسبتاً کوتاه که می‌توان آن را مقدمه‌ای انتقادی بر تاریخ عکاسی ایران در نظر گرفت؛ من می‌کوشم که به جای تاریخ صرف عکاسی، تاریخ گفتمانی (گفتمان-های مسلط) عکاسی ایران را بررسی و حدود و ثغور این گفتمان‌ها را در سیر تاریخ مشخص نمایم و البته شکل‌گیری و تغییر شکل آنها را نیز معلل و مستدل نمایم. از این منظر، هر قطعه عکس به مثابه‌ی نوعی کنش گفتمانی محسوب می‌شود که در شبکه‌ای از کنش‌ها معنای خاص خود را می‌گیرد. مهم این نیست که این کنش از چه کسی و در کجای تاریخ سر بزند؛ یک شاه قاجار باشد یا که یک شهروند طبقه‌ی متوسط شهری دوره‌ی پهلوی، یک کارگر یا یک روستایی ساده که به زور تن به تصویر داده است؛ یک هنرمند عکاس یا جوانی پرشور و هیجان که اکنون آزادانه عکس‌ خود را در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذارد؛ بلکه مهم‌تر آن است که چگونه این کنش‌ها با یکدیگر رابطه دارند و به شگل گفتمانی به یکدیگر مرتبط شده‌اند؛ آن‌هم در یک رابطه با همبستگی و هماهنگی بالا در طول تاریخ.